5. Wachtlijsten en wachttijden

Al in 1995 verscheen een rapport van een ambtelijke werkgroep van de ministeries Volksgezondheid, Welzijn en Sport en Justitie en Veiligheid over wat toen werd genoemd “de toegangsproblematiek”. Geconstateerd werd dat jeugdigen niet snel genoeg toegang hadden tot de benodigde zorg. Dit werd destijds voor een deel geweten aan toegenomen vraag ten opzichte van het beschikbare aanbod en voor een deel aan verstopping en doorstroomproblemen. De Rijksoverheid reageerde hierop door extra incidentele middelen voor de jeugdzorg vrij te maken, maar de onderliggende oorzaken werden ongemoeid gelaten en de wachtlijsten en wachttijden bleven^5.1.

Ontbrekende cijfers

Cijfers die goed inzicht geven in de wachttijden in de jeugdzorg zijn er niet. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de ggz die vanuit de Zorgverzekeringswet gefinancierd wordt, waar wel inzicht in aard en omvang van wachttijden is^5.2. Het Centraal Bureau voor de Statistiek verzamelt geen gegevens over wachttijden in de jeugdzorg en ook geen gegevens waar wachttijden uit zouden kunnen worden afgeleid^5.3. Sommige aanbieders publiceren wachttijden op hun website maar afgezien van de vraag in hoeverre deze actueel en vergelijkbaar zijn, geven deze geen informatie over het aantal jeugdigen dat op zorg wacht. Dat inzicht in de exacte aard en omvang van wachtlijsten en wachttijden in de jeugdzorg ontbreekt, heeft ook te maken met verschillende definities van wachttijden die gehanteerd worden en met het feit dat verschillende betrokken instanties verschillende registratiesystemen gebruiken. Dit zijn vaak systemen die vanwege privacywetgeving niet aan elkaar gekoppeld kunnen worden. Hoewel duidelijk is dat er wachttijden zijn, is niet bekend hoe lang er gewacht moet worden op welke vormen van zorg en is er evenmin inzicht in verschillen tussen gemeenten en regio’s^5.4. Ook de jeugdbeschermingsregio’s hebben geen goed overzicht van kinderen met een maatregel die wachten op zorg^5.5. Er zijn wel initiatieven om het inzicht in wachttijden te vergroten, zoals het Team Aanpak Wachttijden van het Ondersteuningsteam Zorg voor de Jeugd^5.6.

Er zijn wel onderzoeken die een indicatie geven van de omvang van de problematiek. Zo wees een onderzoek in 2021 uit dat 81% van de jeugdigen die zorg nodig heeft, op zorg moet wachten. De gemiddelde wachttijd was 44 weken. Hier dient wel de kanttekening bij geplaatst te worden dat dit een onderzoek onder slechts 31 respondenten betrof^5.7. Een ander onderzoek, onder 437 respondenten, wees uit dat de helft van de respondenten had moeten wachten op een intake en/of behandeling bij een jeugdhulpaanbieder. Bijna een kwart moest wachten op een gesprek met het wijkteam. Bij een derde van de respondenten was sprake van een stapeling van wachttijden waarbij zij op meerdere momenten in het traject te maken hadden met wachttijd. Uiteindelijk moest 10% langer dan een half jaar wachten op de benodigde zorg^5.8. Uit een ander onderzoek onder 1.476 respondenten kwam naar voren dat 36% minder dan twee weken op een eerste gesprek moest wachten en 15% drie maanden of langer. Vervolgens kon voor 32% binnen twee weken na het eerste gesprek de zorg starten, terwijl 22% hier drie maanden of langer op moest wachten^5.9. Hier dient de kanttekening bij geplaatst te worden dat dit een onderzoek uit 2016 betrof.

Oorzaken voor wachttijden

Een oorzaak voor het ontstaan van wachttijden is het niet goed op elkaar aansluiten van vraag en aanbod. Het toegenomen gebruik van de jeugdzorg speelt vanzelfsprekend ook een rol. Het bestaan van wachttijden hoeft overigens niet te betekenen dat de vraag als geheel groter is dan het aanbod: het kan ook zijn dat de vraag naar bepaalde zorgvormen groter is dan het aanbod, terwijl de vraag naar andere zorgvormen juist kleiner is dan het aanbod.

Andere oorzaken voor het ontstaan van wachttijden zijn een lange duur van het indicatieproces, waardoor de zorg nog niet kan starten of niet kan worden voortgezet; de ontoereikendheid van initiële indicaties, waardoor uiteindelijk een langer zorgtraject nodig is; budgetplafonds, waardoor geen zorg meer kan worden geleverd; wachtlijsten binnen de keten, waardoor jeugdigen niet kunnen doorstormen of uitstromen en daardoor een plek bezet houden4.10. Ook tekorten op de arbeidsmarkt kunnen wachttijden veroorzaken. Dit zou vooral een probleem zijn in de jeugdbescherming^4.11.

Er zijn aanwijzingen dat wachttijden vooral een probleem vormen bij ‘zwaardere’ vormen van jeugdzorg. Juist voor jeugdigen en gezinnen met de meest complexe problematiek zou de benodigde zorg niet tijdig beschikbaar zijn^5.12. Gemeenten zouden, vanwege beperkte financiële middelen, bijvoorbeeld terughoudend zijn met het inkopen van dure specialistische zorg waardoor juist voor deze vormen van zorg wachttijden ontstaan^5.13. In de ggz, waar ook speelt dat met name op zorg voor complexe problematiek lang gewacht moet worden, wordt dit geweten aan de bekostigingssystematiek die het voor aanbieders aantrekkelijker zou maken om eenvoudigere problematiek te behandelen^5.14. Dit kan in de jeugdzorg ook spelen. Als jeugdigen met complexe problematiek niet tijdig de benodigde zorg kunnen krijgen, heeft dit weer tot gevolg dat de problematiek verder verergert^5.15. Dit belemmert de preventieve aanpak die de Jeugdwet beoogt. Hierdoor is vervolgens meer of zwaardere zorg nodig wat weer een extra beroep doet op de beschikbare zorgcapaciteit^5.16.

Oplossingen

Bij het zoeken naar oplossingen voor de wachttijden is het van belang te beseffen dat wachttijden geen zelfstandig probleem zijn, maar eerder een symptoom van een stelsel dat niet optimaal functioneert. De toename van het gebruik en de werkdruk zijn belangrijke oorzaken van de wachttijden en staan tegelijkertijd de aanpak van de wachttijden in de weg^5.17. Wachttijden kunnen dan ook niet los gezien worden van andere problemen zoals een te hoge caseload voor zorgprofessionals en arbeidsmarkttekorten: dit zijn problemen die elkaar beïnvloeden en in stand houden in een vicieuze cirkel^5.18. Wanneer het stelsel zo ingericht zou zijn dat vraag en aanbod beter op elkaar aansluiten, zullen instroom, doorstroom en uitstroom verbeteren. De wachttijdenproblematiek zal dan vanzelf afnemen^5.19. Het lijkt erop dat het stelsel op het moment teveel is ingericht vanuit het aanbod: gemeenten kopen zorg in en bepalen daarmee het aanbod. De vraag moet dan vervolgens in het beschikbare aanbod gepast worden, ongeacht of dit aanbod het meest geschikt is voor de zorgvraag in kwestie.

Wat ook een rol kan spelen bij het bestaan van wachttijden is dat aanbieders belang kunnen hebben bij wachttijden, omdat het bestaan van wachttijden betekent dat zij altijd hun volledige capaciteit benutten. Als aanbieders meer capaciteit zouden hebben, zouden ze beter kunnen omgaan met stijgingen en dalingen in de vraag. Dit betekent echter ook dat aanbieders bij dalingen in de vraag niet hun volledige capaciteit benutten en onbenutte capaciteit wordt gewoonlijk niet bekostigd. Dit is vooral een probleem voor aanbieders van zorg met verblijf, waarvan de capaciteit logischerwijs minder flexibel is^5.20.

Uit internationaal onderzoek blijkt dat alle landen die specifieke maatregelen nemen om wachttijden in de zorg terug te dringen, allereerst maximale wachttijden specificeren. Dit is echter alleen mogelijk als er een afdoende informatiesysteem beschikbaar is om wachttijden te kunnen monitoren. Ook blijkt dat, net als wanneer het gaat om de toename van het zorggebruik in het algemeen, het vergroten van de capaciteit geen oplossing is^5.21. Dit is in Nederland ook al meerdere malen gebleken^5.22.

Uit de accountgesprekken van de Jeugdautoriteit Het is lastig om een eenduidige conclusie te trekken over wachtlijsten op basis van de accountgesprekken. Door bijna een derde van de aanbieders wordt aangegeven dat deze problematiek speelt (32 van 104 aanbieders). Er zijn wel grote verschillen tussen de vormen van zorg waarvoor dit geldt. Naast het benoemen van wachtlijsten als knelpunt wordt door een aantal aanbieders ook ingegaan op de oorzaken (9 aanbieders). Als eerste worden doorstroomtijden aangestipt. Doordat kinderen of jongeren niet kunnen uitstromen kunnen wachtlijsten hiermee oplopen. Daarnaast wordt ook de wisselwerking met personeel en krapte op de arbeidsmarkt benoemd. Hier wordt bij aangegeven dat dit druk zet op de capaciteit en daarmee leidt tot wachtlijsten.